U posljednje vrijeme često slušamo kako se nalazimo u klimatskoj krizi „bez presedana“, kao da čovječanstvo tek sada otkriva izazove u životnoj okolini. A zapravo, korijen civilizacije leži upravo u prilagođavanju klimi. Ljudi su oduvijek stvarali zaklone, ali prvi veliki iskorak i prvi grad, Uruk, označio je trenutak kada privremena skloništa prerastaju u trajnu, organizovanu zajednicu nastalu upravo kao odgovor na promjenu klime. – piše Radar.rs .
Prije oko šest milenijuma, promjene u klimi i povlačenje Persijskog zaliva natjerali su lokalne plemenske zajednice da se okupe, udruže i izgrade infrastrukturu koja im je omogućila stabilnost: kanale, skladišta, odbranu, zajedničke sisteme. Uruk je, u tom smislu, bio tehnološka adaptacija na sušu. Adaptacija je u samom temelju civilizacije.
Danas su izazovi drugačiji i daleko veći. Paradoksalno, iako imamo više znanja nego ikada, kolektivna reakcija se odvija sporije nego što bi logika nalagala.
Prema podacima Evropske agencije za životnu sredinu (EEA), vremenski i klimatski ekstremi su od 1980. do 2023. u 38 država, njenih članica, izazvali gubitke veće od 790 milijardi eura. Ritam štete se dramatično ubrzava, sa 8,5 milijardi eura godišnje tokom osamdesetih, na 17,8 milijardi u prethodnoj deceniji i na 44,5 milijardi od 2020. do 2023. Većina zemalja ima nivo osiguranja manji od 50 odsto, dok je u zemljama Zapadnog Balkana (WB6) on praktično zanemarljiv, što znači da se gotovo sav teret prenosi na građane i javne finansije.
U našem regionu, poplave, suše, toplotni talasi (i posljedični požari) već remete ključne sektore: energetiku, poljoprivredu, vodoprivredu, transport. Analize pokazuju da bi zemlje morale da ulažu oko 1,3 odsto BDP-a godišnje samo da bi smanjile izloženost ova tri glavna rizika. Bez toga, očekivane štete do sredine vijeka mogu dostići višecifrene procente BDP-a. Trošak ulaganja djeluje visok – sve dok se ne uporedi sa troškovima nečinjenja.
Ipak, finansiranje adaptacije u WB6 ostaje fragmentarno, zavisno od ograničenih budžetskih sredstava i povremenih međunarodnih programa. U poređenju sa potrebama, iznosi koji se slivaju kroz donatorske linije i multilateralne institucije su mali. Čak i kada globalni fondovi rastu, poput nedavnog obećanja šest država učesnica COP30 u iznosu od 58,5 miliona dolara za Fond za adaptaciju (Adaptation Fund), razmjere su i dalje daleko ispod potrebnih.
Istovremeno, globalna dinamika finansiranja adaptacije postaje jasnija. Fondovi koji se posljednjih godina pojavljuju – od venture kapitala fokusiranog na ekstremne vremenske rizike do obveznica za adaptaciju sa strukturiranim first-loss zaštitama – pokazuju da otpornost više nije dopunska komponenta klimatskih ulaganja. Ona postaje posebna investiciona tema sa sopstvenim metodama procjene rizika i mjerljivih koristi kroz izbjegnutu štetu. Razvoj mehanizama mješovitog finansiranja dodatno povećava sposobnost privlačenja kapitala u oblasti poput upravljanja vodama, urbanog hlađenja i odbrane od poplava.
Naravno, to ne znači da je jaz zatvoren. Adaptacioni projekti su često lokalni, tehnološki komplikovani i teški za standardizaciju, što ometa njihovo uklapanje u tipične investicione matrice. Finansijska industrija tradicionalno daje prednost prihodima u odnosu na izbjegnutu štetu. Ali klima funkcioniše bez obzira na investicione preferencije: izbjegnuta šteta uvijek je najjeftiniji oblik dobitka.
Za Balkan, implikacije su konkretne i zahtjevaju više od pojedinačnih nacionalnih napora. Region je visoko izložen i finansijski nebranjen, uz fragmentirane pristupe i nedovoljno razvijene standarde i podatke o fizičkim rizicima, što otežava profesionalizaciju i uporedivost projekata. Bez stabilnih metodologija procjene fizičkog rizika, uporedivih podataka i regionalne koordinacije, teško je obezbijediti uslove pod kojima kapital može ući u značajnijem obimu.
Zato globalni trendovi idu ka platformama koje objedinjuju pripremu projekata, procjenu rizika, praćenje učinka i mehanizme smanjenja rizika za privatni sektor, uključujući i modele mješovitog finansiranja koji mogu da privuku kapital u sredinama sa ograničenim fiskalnim kapacitetima – pristup koji bi i našem regionu donio veću sposobnost investiranja. Regionalni forumi mogli bi u tome odigrati važnu ulogu. Ne u promociji pojedinačnih projekata, već u stvaranju zajedničkog jezika između vlada, investitora i međunarodnih finansijskih institucija.
Izvještaji Svjetske banke, koji već godinama kvantifikuju fizičke rizike i iznose potrebne za adaptaciju, jasno pokazuju razmjere izazova u našem regionu, od procjena fizičkih rizika i projekcija ekonomskih gubitaka, do upozorenja da očekivane štete mogu dostići višecifrene procente BDP-a do sredine vijeka. U tom kontekstu, otpornost bi trebalo da bude jedna od suštinskih tema, kao okvir za razgovor o standardima, podacima i modelima finansiranja.
Iz perspektive investitora, adaptacija donosi konkretne ekonomske koristi: smanjene štete, nižu volatilnost i veću pouzdanost usluga. U Srbiji bi unapređenje upravljanja poplavama smanjilo gubitke i do 30 odsto, dok bi modernizacija vodoprivrede u BiH i Crnoj Gori spriječila dugotrajna ograničenja u snabdjevanju vodom. Urbane mjere za smanjenje toplotnog stresa direktno utiču na produktivnost i zdravstvene troškove – metrike koje finansijska industrija već uključuje u vrednovanje.
Adaptacija je, u suštini, preduslov stabilnog funkcionisanja ekonomije. Ona određuje da li će sistemi koji već rade pod pritiskom – energetika, poljoprivreda, vodni resursi, transport – moći da izdrže sve jače klimatske udare.
U regionu u kojem osiguranje praktično ne postoji, planska adaptacija je jedini realni amortizer rizika. Sve drugo znači da se posljedice prebacuju na one koji ih najmanje mogu podnijeti. Otpornost zato nije trošak, već strateška prednost i sve jasniji signal investitorima o tome gde će vrijednost moći da se očuva u decenijama koje dolaze.
